skip to main content
De monumentale Princesseflat en zijn gekwelde architect

Het artikel in Het Vrije Volk gaat over een appartement op de negende verdieping van de Princesseflat, nu een Rijksmonument aan de Beethovenstraat, met uitzicht op het Beatrixpark. Het appartement wordt twee jaar na de oplevering in 1960 voor drie keer de aanschafprijs verkocht. De man boven de garages ernaast is Mart Stam, een rijzende ster in de architectuurwereld in de eerste helft van de vorige eeuw. Na zijn studie en eerste baan pendelt hij begin jaren twintig tussen Duitsland, Frankrijk en Nederland, waar hij leert en discussieert over stedenbouw. Stam legt contacten met avant-gardisten in Berlijn, kunstenaars in Parijs, raakt verbonden met het beroemde Bauhaus en is initiatiefnemer van een groot terugkerend architectencongres. In al die kringen predikt hij het Nieuwe Bouwen, de efficiënte, functionele stijl die we terugzien bij de architecten van verschillende monumenten in Zuidas. Gebouwen waar moderne materialen pragmatisch en doelgericht worden ingezet.

Mart Stam

Nuttig, economisch en sociaal

Stam is streng in de leer van het Nieuwe Bouwen, zo ontdekken ook twee belangrijke inspiratiebronnen voor de stroming: Le Corbusier en Mies van der Hohe. De Nederlander werkt in 1927 samen met hen aan een wijk in Stuttgart en laat zien en horen hoe hij hun visie doortrekt tot in het extreme. Waar architectuur voor Le Corbusier en Van der Rohe nog enigszins esthetisch mag zijn, moet het voor Stam vooral een nuttig, economisch en sociaal doel dienen. In de jaren dertig reist Stam met een Duitse collega naar Siberië voor drie stedenbouwkundige projecten in de Sovjet-Unie. Het lijkt een ideale plek voor zijn socialistische visie op architectuur, maar de projecten mislukken. De Sovjets zien Stams Nieuwe Bouwen als laat-kapitalistische bourgeoiscultuur, die niet past in hun monumentale nationalistische stijl.

1988

Te communistisch, te decadent

De architect keert terug naar Nederland en haalt ondanks allerlei (onder andere door Le Corbusier) geprezen ideeën en inzendingen weinig opdrachten binnen. Hij wordt gezien als communist – een reputatie die hij met geen goede bouwtekening meer weet af te schudden – en slaat een ander pad in. Voor de oorlog wordt hij directeur van de kunstnijverheidsschool in Amsterdam, na de oorlog bekleedt hij eenzelfde functie in Oost-Berlijn. Daar stuit hij na een paar jaar echter weer op verzet tegen zijn opvattingen. In Nederland is hij te communistisch, in Oost-Duitsland blijkt hij te Westers en te decadent. In 1953 keren Stam en zijn vrouw gedesillusioneerd voor de zoveelste keer terug naar Nederland. De man voor wie zijn werk moet bijdragen aan de ontwikkeling van de maatschappij, krijgt daar geen enkele kans meer vanwege het politieke stempel dat er op hem is geplakt. Gelukkig krijgt hij uiteindelijk hulp van collega Ben Merkelbach. Die nieuwe rijzende ster heeft in de jaren twintig nog stage gelopen bij Stam en helpt zijn oude leermeester uit de brand. Eerst met een baan als tekenaar op zijn kantoor, later met een aantal bouwprojecten vanuit zijn rol als stadsbouwmeester.

De entree

Luxe hoogbouw

Het is via die weg dat Stam eind jaren vijftig de opdracht krijgt voor de bouw van een zogeheten ‘sterflat’, aan de rand van het nog aan te leggen Beatrixpark. Een flat van negen woonlagen bovenop een chique entree, zoals die tijdens de wederopbouw in meerdere grote steden in Nederland verschijnen. Bovengemiddeld hoge gebouwen, vaak aan de rand van een park, met luxe toevoegingen als dakterrassen, marmer, garages en huismeesters. Huibert van Saane, directeur van de corporatie Nederlandse Maatschappij voor Volkshuisvesting, ontwikkelde er een paar als aannemer. Met die flats speelde hij in, zo schrijft hij in 1968, ‘op de wens van velen, meest oudere echtparen, om hun te ruime villa of herenhuis te kunnen verwisselen voor een moderne flat, met alle comfort en de accommodatie van weinig, maar ruime vertrekken’.

Een gebouw van inspiratiebron Ludwig Mies van der Rohe

Solnhofer tegels

De Princesseflat past naadloos in deze omschrijving. Een gemeenschappelijk dakterras, een centrale hal met een vloer van Solnhofer tegels en met travertijn beklede kolommen. Grote luxe, ingetekend door dezelfde architect die 120.000 inwoners in Magnitogorsk in exact dezelfde woningen wilde laten trekken, omdat ononderbroken regelmaat van de wijken de gelijkheid van de inwoners moest uitdrukken. Wat zou de architect, die diep van binnen zulke stedenbouw voorstelde, gedacht hebben toen hij 55 drie- en vierkamerappartementen van tussen de 85 en 120 vierkante meter opleverde? En hoe moet hij zich gevoeld hebben toen bleek dat die appartementen binnen twee jaar ten prooi vielen aan de grillen van de vrije markt?

Vandaag de dag

Verkeerde tijd, verkeerde plek

Wat Stam dreef in de laatste jaren van zijn carrière is niet goed bekend. Wat de overlevering wel vertelt, is dat hij vanuit het kantoor boven de garages van de Princesseflat vooral hard werkte om zijn pensioen veilig te stellen. Het zal een moeilijke verstrengeling zijn geweest van sociale visie en financiële realiteit. En ongetwijfeld ook een periode van reflectie op hoe de ooit veelbelovende architect uiteindelijk steeds op de verkeerde tijd op de verkeerde plek leek te zijn. Hoe de socialistische, dan wel communistische architect zich echt voelde in zijn atelier aan de Amsterdamse ‘Goudkust’ is helaas onbekend. Samen met zijn vrouw vertrok hij in 1966 abrupt naar Zwitserland, waar hij de laatste jaren van zijn leven anoniem en onvindbaar voor vrienden en collega’s doorbracht. Een bijzonder einde aan een bijzondere carrière, waarin de monumentale Princesseflat eigenlijk maar een kleine rol heeft gespeeld. Dat is vooral een mooi onderhouden baken voor de buurt en een voorbeeld van luxe wederopbouwarchitectuur, gebouwd op dure plakken marmer en interne tweestrijd.

Dit is de tiende aflevering in een serie over Rijks- en gemeentelijke monumenten in en rond Zuidas. De eerste aflevering ging over de Thomaskerk. De tweede over de oude rechtbank. De derde over de Europahal. De vierde over het Burgerweeshuis. De vijfde over de Rietveld Academie. De zesde over de Begraafplaats Buitenveldert. De zevende over Tripolis. De achtste over de Warnersblokken. De negende over Kapel en Convict.

Tekst: Jort van Dijk

Geef uw mening

Lieneke Meurs

Heel erg leuk deze serie waarin Zuidas ook de monumenten uit de aanpalende Prinses Irenebuurt, eerste houten paal 1953, de tijd van licht, lucht en ruimte, onder de loep neemt. Wat meer waardering voor ontwerpers uit het verleden? Ter aanvulling: in het in december 1940 vastgestelde Plan Zuider-Amstelkanaal zijn hier op de kaart twee stervormige gebouwen naast elkaar aangegeven; de tweede op de plek van het huidige Nicolaaslyceum. Mart Stam vulde dus iets in, wellicht op verzoek van Merkelbach, die zelf ook in de buurt gebouwd heeft. Die tweede ster is er nooit gekomen, dat werd de Christus Geboortekerk, er moesten meer voorzieningen en minder woningen komen was toen de gedachte.

Sandra Risseeuw

Beste Jort, wat een leuk artikel. Wist je dat het gebouw aan de Cornelis Dopperkade 1-6 (enkele blokken verderop gelegen) ook door Mart Stam is getekend? Zijn handtekening is op het oude bestek te vinden.

Ferry Wienneke

Mooi document over de dilemma's van een begaafde architect. Berlijn in de roaring twenties was net als bij van Eesteren de leerschool.

Klaas Kramer

Leuk artikel!

jan

Het complex is uiteindelijk 15 meter verschoven in zuid-westelijke richting om zo de bezwaren van de omwonenden te verzachten wat betreft de: 1. Belemmering van het uitzicht en lichttoetreding. 2. De te geringe afstand tussen het gebouw "Parkhove" en het torenf1atgebouw. 3. Bezwaar tegen het oprichten van de garagevleugel. 4. Vermindering van de verkoopwaarde van de flats in het gebouw "Parkhove". 5. Architectonische bezwaren. Ook In 1957 was men niet blij met een gebouw erbij aan de zuidkant en voerde elk argument aan om bezwaar te maken. Het archief van de Princesseflat is te downloaden bij het stadsdeel en erg interessant.

Klaas

Wat een leuk verhaal! Dank.

P. Schrijver

Mooi stuk, complimenten! Leuk om zo geinformeerd te worden over de parels in de buurt.

MW

Mies van der Hohe = Mies van der Rohe 😉

Renske van Bers

Excuus, aangepast! Groet, Renske - Zuidas.nl

Bert Bus

Klopt,eindelijk iemand die oplet.

Frank Driessen

Wat een prachtig stukje weer, chapeau! Zijn link met de DDR kende ik, maar dat hij na de oorlog nog in Amsterdam heeft gebouwd, dat wist ik niet. Weer wat geleerd!

jan

Andere werken in Amsterdam zijn; het woongebouw voor alleenstaanden aan de Polderweg 2/Linnaesstraat 119, het kantoorgebouw Mahuco aan de Weesperzijde 150 waar nu een renovatieplan voor wordt gemaakt en natuurlijk niet te vergeten de drive in woningen aan de Anthonie van Dijckstraat.