Turmac-gebouw: ruimte voor ‘spel met natuur’

In de decennia die volgen, kopen Orlow en zijn vrouw Jacobine enorme hoeveelheden hedendaagse kunst aan. Vrijwel alle werken in die collectie komen op dezelfde, onconventionele plek te hangen. De harde werkers in de sigarettenfabriek kijken uit op kunst van onder meer Karel Appel, Armando, Jef Diederen, Lucebert en David Salle. Hoewel vast niet alle werknemers er even veel om geven, zijn er ook die besluiten een kwast en doek in huis te halen om te kijken hoe ze zelf zo’n werk kunnen maken. Als ze onder werktijd vragen beginnen te stellen over de kunstenaars, organiseert het bedrijf educatieve lezingen in het weekend. Ondertussen groeit Turmac gestaag door en is de veelvuldige export naar andere landen de aanleiding om een administratief hoofdkantoor te bouwen. Locatie: een nog kaal stuk grond in Buitenveldert. Voor het ontwerp benadert Orlow de bevriende architect Hein Salomonson. Die bouwde in 1960 al een stadsvilla aan de Apollolaan voor de directeur en diens vrouw, die daar uitbundige feesten organiseren voor de Amsterdamse ‘high society’.

Voor het kantoor laat Salomonson zich, zoals wel meer architecten in die jaren, sterk inspireren door de ideeën van de Franse architect Le Corbusier. Op basis van diens meetsysteem Modulor, een variant op de gulden snede, tekent de architect een gebouw ‘dat als omgeving iets voor de mensen kan betekenen en dat ruimte laat voor spel met kunst en natuur’. Die doelstelling is vooral goed zichtbaar in de plattegrond van het gebouw. De administratieve afdelingen zijn in een vierkant om een binnentuin van landschapsarchitect Mien Ruys geplaatst. Haar patio, die dus middenin het pand staat, zorgt ervoor dat het kantoor nogal in zichzelf gekeerd lijkt. Van buitenaf is het een vrij gesloten, bakstenen geheel. Eenmaal binnen kijk je juist door grote glazen wanden naar die tuin. Een belangrijke reden daarvoor is dat Salomonson tijdens het ontwerpen nog niet weet wat er verder rondom het pand gebouwd zal worden. Door de werkruimtes om de tuin en fontein van Mien Ruys te plaatsen, weet hij zeker dat de werknemers zicht zullen hebben op de gewenste natuur, ongeacht wat er met de omliggende kavels zal gebeuren.

Naast de tuin staat uiteraard ook de kunst centraal. Die is zichtbaar op de werkvloer, maar ook in een speciale daarvoor ontworpen tentoonstellingsruimte. Om de werken een neutraal podium te bieden, kiest Salomonson voor eenvoudige materialen: beton, aluminium, witte wanden en hier en daar wat eikenhout. Ze zorgen ervoor dat de collectie goed tot haar recht komt, zowel voor de medewerkers als voor de bezoekers die er geregeld over de vloer komen. In de decennia na de oplevering van het kantoor in 1966 zijn er geregeld openbare exposities van de steeds verder uitgroeiende bedrijfscollectie. Wat begon als een idealistisch experiment groeit uit tot een toonaangevende verzameling, die geregeld in het buitenland te zien is. Toch gaat die verzameling uiteindelijk ten onder aan de schaduwzijde van Turmac.

De kapitalen die het bedrijf in de collectie steekt, komen voort uit de verkoop van sigaretten. Die verkoop begint in de jaren negentig echter terug te lopen en krijgt met het rookverbod in de horeca in 2008 een enorme klap. Die klap heeft grote gevolgen voor de collectie, die inmiddels de BAT Artventure kunstcollectie is gaan heten, zodat er geen associatie meer is met het sigarettenmerk Stuyvesant. British American Tobacco Nederland, sinds 2000 eigenaar van Turmac, kiest eieren voor zijn geld en besluit de collectie te laten veilen. In 2010, een half jaar na het overlijden van initiatiefnemer Orlow, begint veilinghuis Sotheby’s met de verkoop die uiteindelijk ruim 17,5 miljoen euro oplevert. Een mooi bedrag voor de tabakshandelaar, maar ook een treurig einde aan een van de eerste gerenommeerde bedrijfscollecties in Nederland.

Tekst: Jort van Dijk